Zamek Żupny w Wieliczce

Zamek Żupny powstał pod koniec XIII w. jako centrum administracyjne jednego z największych przedsiębiorstw w Europie – żup krakowskich. Swoją funkcję pełnił nieprzerwanie przez blisko 700 lat. Zamek regulował życie pracowników żupy, był tu sąd, więzienie, kuchnia żupna i kaplica. Z zamkowej wieży zwoływano górników do pracy, z jego magazynów wydzielano narzędzia oraz łój do oświetlania miejsca pracy w kopalni. W Zamku były wypłacane pensje i mieściły się mieszkania najważniejszych urzędników żupnych. W czasach austriackich tutaj turyści kupowali bilet do kopalni soli. W jego pomieszczeniach zgromadzono bezcenny księgozbiór i archiwum salinarne, liczący ponad 3000 obiektów dawny zasób kartograficzny saliny. Wspomniana dokumentacja została wytworzona w znacznej mierze właśnie w Zamku Żupnym. Zachowane w oryginalnym miejscu powstania wytwory myśli technicznej i kultury duchowej mają wymiar uniwersalnej wartości światowej – salinarne archiwalia obejmują opracowania wybitnych specjalistów o międzynarodowym znaczeniu, np. pierwszego kartografa kopalni Szweda Marcina Germana (XVII) czy saskiego racjonalizatora Johanna Gottfrieda Borlacha (XVIII w.). W 1945 zamek został znacznie uszkodzony przez lotnictwo radzieckie. Wyremontowany przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, został udostępniony dla zwiedzających w 1985 roku. Zespół zamkowy składa się z: budynku środkowego, północnego, południowego, średniowiecznej baszty, pozostałości kuchni żupnej oraz szybu górniczego.