Bazylika na Świętym Krzyżu

Najstarsze polskie sanktuarium. Przechowywane są w nim relikwie Drzewa Krzyża Świętego. Data założenia opactwa benedyktynów na Łysej Górze nie jest znana. Przyjmuje się więc, że powstał on za czasów Bolesława Krzywoustego w I połowie XII w. z czego zachowały się do dziś nieliczne fragmenty romańskiego kościoła. Zarówno pierwszy kościół jak i klasztor zostały zniszczone przez Tatarów w 1241 r., a później w 1260 r. Grabieży dokonali również Litwini w 1370 r. Pomimo zniszczeń i grabieży kościół został szybko odbudowany, a już w XIV w. stał się pierwszą świątynią w ówczesnej Polsce. Benedyktyński klasztor okres największej świetności przeżywał za czasów Jagiellonów. Kolejne jego rozbudowy zmieniły architekturę zarówno samego kościoła jak i klasztoru. Powstały wówczas zachowane do dziś gotyckie krużganki ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym i herbami fundatorów z XV w. Prace budowlane sfinansowane były przez Władysława Jagiełło, kard. Zbigniewa Oleśnickiego i fundatora Kaplicy Oleśnickich – Michała Oleśnickiego. Kaplica wybudowana została w latach 1611-1620, a w jej kopule przedstawione są wizerunki: Chrystusa, Maryi Panny, apostołów oraz świętych: Scholastyki i Benedykta. W bocznych ścianach widnieją XVII-wieczne malowidła Mateusza Rejchana, przedstawiające historię relikwii Krzyża Świętego, przechowywanych w tabernakulum XVII-wiecznego, marmurowego ołtarza. W kaplicy znajduje się również zejście do krypty, w której przechowywane są zmumifikowane zwłoki: Mikołaja Oleśnickiego, jego żony Zofii z Lubomirskich. Budowę zachodniego skrzydła klasztoru rozpoczęto w 1686 r.. W roku 1777 na terenie kompleksu wybuchł pożar – zapaliła się wówczas wieża, a później dachy zabudowań. Chęć odbudowy kościoła doprowadziła w 1806 r. do konsekracji barokowo-klasycystycznego kościoła, zbudowanego na planie prostokąta, jednonawowego o nawie trój przęsłowej ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. W 1849 r. w budynkach klasztornych został utworzony zakład dla demerytów (księży skazanych na pokutę w odosobnieniu za wykroczenie przeciw powołaniu). Natomiast w 1886 r. w zachodnim skrzydle klasztoru władze carskie założyły więzienie. W latach międzywojennych przebywało w nim ok. 500-800 więźniów, którzy odbywali karę za działalność szpiegowską, kryminalną, nacjonalistyczną i komunistyczną. W 1941 r. w budynku więziennym Niemcy założyli obóz jeńców sowieckich: większość więźniów umarło z głodu lub w wyniku epidemii tyfusu. Od 1936 mieści się tu klasztor i nowicjat Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej. 16 czerwca 2013 sanktuarium podniesiono do godności bazyliki mniejszej. Decyzję o podniesieniu godności sanktuarium na Świętym Krzyżu podjął papież Benedykt XVI tuż przed ustąpieniem.

Muzeum Misyjne