Kopalnia soli w Bochni

Kopalnia soli w Bochni jest najstarszym na ziemiach polskich miejscem wydobycia soli kamiennej, której pokłady odkryto tu w połowie XIII wieku, kilkadziesiąt lat wcześniej niż w pobliskiej Wieliczce. Powstające w tym samym czasie miasto to doskonały przykład średniowiecznego miasta górniczego, którego kształt został całkowicie podporządkowany rozwojowi kopalni. Od końca XIII wieku żupa bocheńska tworzyła wraz z Wieliczką niezwykle prężnie działające przedsiębiorstwo, największe w dawnej Rzeczypospolitej, a drugie w Europie, pod nazwą Krakowskie Żupy Solne. 

Przez blisko 500 lat przynosiło ono znaczne dochody zasilające skarb królewski, a w okresie swojego największego rozkwitu, przez wzgląd na niebagatelne znaczenie dla gospodarki państwa. Kopalnia w Bochni jest bezcennym zabytkiem techniki dokumentującym dawne sposoby wydobycia soli. Dzięki prowadzonej od połowy XVIII wieku akcji jej zabezpieczania zarówno stare wyrobiska, jak i unikatowe kaplice kute w solnych skałach zachowane są w bardzo dobrym stanie. Wyczerpanie w XX wieku pokładów soli nie spowodowało zamknięcia kopalni – jej podziemia udostępniane są dziś w celach edukacyjnych i uzdrowiskowych. 

Złoże soli kamiennej w Bochni uformowało się w okresie mioceńskim. Charakteryzuje się dużą różnorodnością warstw solnych i przenikających je innych tworów geologicznych. Wyrobiska znajdują się na dziewięciu poziomach eksploatacyjnych o nazwach: Danielowiec, Sobieski, Wernier, August, Lobkowicz, Sienkiewicz, Błagaj-Stanetti, Podmoście, Gołuchowski. Na głębokość sięgają od 70 do 289 metrów, obejmują łącznie około 60 km chodników i komór. Najstarszy szyb solny Sutoris pochodzi z połowy XIII wieku. Obecnie wykorzystywany jest w celach turystycznych jako część podziemnej trasy. Aby przybliżyć zwiedzającym dawną technikę wydobywczą, zrekonstruowano trzy urządzenia transportowe. Na poziomie Sienkiewicz znajduje się koło dreptakowe do czerpania solanki, zaś w komorze Rabsztyn, eksploatowanej od XVIII w., został umieszczony kierat czterokonny służący do odwadniania kopalni, zwany gaplem. W komorze kieratowej przy szybie Ważyn znajduje się potężny kierat typu saskiego służący do transportu bałwanów solnych, z niektórymi oryginalnymi elementami konstrukcji. W komorze Mysiur od lat 60. XVIII wieku znajdowała się stajnia dla koni pracujących w kopalni. Zachowały się tu również drewniane kaszty i pomosty, na których stali kopiący sól górnicy.

Z końca XVII wieku pochodzi największa komora kopalni – komora Ważyn. Jest to ogromne wnętrze (długość 255 m, wysokość ponad 7 m, szerokość do 15 m), pozbawione przypór. Naturalny, pasiasty wzór stropu i ociosów utworzony jest przez warstwy soli. Ze względu na swoje właściwości lecznicze wykorzystywana jest jako uzdrowisko. Największą i najlepiej zachowaną spośród licznych kiedyś podziemnych kaplic jest kaplica św. Kingi wydrążona w północnym ociosie podłużni August. Zdobią ją m.in.: grupa Ukrzyżowania z 1 połowy XVII wieku, XIX-wieczne rzeźby z soli oraz figurki szopki betlejemskiej wykonanej przez górników. Spośród zabytkowych urządzeń kopalni istnieje nadal czynny (okazjonalnie uruchamiany) mechanizm napędowy wind szybowych poruszany pracą silnika parowego.