Stara Kopalnia Centrum Nauki i Sztuki w Wałbrzychu

Dolnośląskie Zagłębie Węglowe jest najstarszym regionem wydobycia węgla kamiennego w granicach dzisiejszej Polski. Źródła pisane podają, że niewielkie kopalnie działały w okolicy Wałbrzycha już w XVI wieku, ale nie posiadały one wówczas nazw. Za umowną datę powstania kopalni „Fuchs” (niem. Lis) w Białym Kamieniu (dziś dzielnica miasta) można uznać rok 1770, kiedy ustanowiono w Prusach nowe prawo górnicze. W kolejnych latach obszar powiększał się poprzez przyłączanie sąsiednich mniejszych pól wydobywczych. Nazwa kopalni wielokrotnie się zmieniała, w 1945 r. nosiła miano „Julii”, w latach 1946 – 1949 „Biały Kamień”, by w roku 1950 stać się kopalnią „Thorez” (po Maurycym Thorezie, francuskim polityku i komuniście, premierze Francji w latach 1946 – 47, zm. w roku 1964). W 1993 r. na trzy ostatnie lata działalności wydobywczej powrócono do imienia „Julia”.

Od XVIII do XX w. system eksploatacji złoża zmieniał się, w zależności od zapotrzebowania na węgiel i zaawansowania techniki wydobywczej. Budynki, które zachowały się na terenie Parku Wielokulturowego Stara Kopalnia, zostały wzniesione pomiędzy 1867 a 1924 r., gdy na terenie kopalni „Fuchs” wdrażano i rozwijano model kopalni głębinowej. Wcześniej wydobycie węgla prowadzone było metodą odkrywkową w pobliżu podnóża góry Chełmiec oraz w rejonie Lisiego Wzgórza. Była to eksploatacja metodami prostymi przy użyciu żelazka i perlika oraz kilofu. Do głębiej zalegających części złoża docierano podziemnymi wyrobiskami, początkowo pionowymi wyrobiskami o przekroju kołowym o średnicy 0,5 – 1 m i głębokości jedynie kilku metrów. Po dotarciu do pokładu wybierano węgiel wokół osi dukli, a następnie ją porzucano.

Z uwagi na górzysty teren i trudności z odwadnianiem dotychczasowych wyrobisk zaczęto stosować model kopalni sztolniowej. Złoże udostępniono kilkoma sztolniami na różnych poziomach. Jedną ze sztolni była  „Lisia sztolnia”,  uroczyście otwarta 18 września 1794r. Udostępniała 19 pokładów węgla należących wówczas do trzech kopalń: „Fuchs”, „Emilie” i „Luise Charlotte”. Przystosowana była do spławu węgla łodziami.

W połowie XIX w. zasoby węgla na poziomach sztolniowych zaczęły się kończyć, kierownictwo kopalni zadecydowało o budowie kopalni głębinowej. W tym samym okresie dochodziło do przyłączania się małych lokalnych kopalni (m.in.  „Maksymilian”, „Fuchsberg”, „Dorf”, „Hochwald”, Goldene Sonne” i „Einikeit”) do gwarectwa „Fuchs”.

W 1865 r. opracowano projekt kopalni głębinowej „Fuchs” w obszarze górniczym „Biały Kamień”. Pierwszym zgłębionym szybem był szyb „Julius”(po 1945 r. „Julia”), w 1869 r. przystąpiono do głębienia szybu „Ida” (po 1945r. „Sobótka”). W latach 1884-1892 dla odciążenia pracy szybów Julius i Ida, zgłębiono szyb pomocniczy „Dampf”, który służył do opuszczania drewna oraz odwodnienia kopalni.

W 1920 r. Gwarectwo Fuchs zostało wykupione przez Koncern Scheringa i kopalnia przeszła na własność spółki Kokswerke und Chemische Fabriken A.G. w Berlinie, a następnie od 1928 r. Niederschlesische Bergbau A. G. (Nibag). W 1929 r. do kopalni „Consolidirte Fuchs” przyłączono sąsiednią kopalnię „Consolidirte Segen Gottes”.

Pod polską administrację kopalnia została przyjęta 11 lipca 1945 r., działając nieprzerwanie do 20.09.1996.

Muzeum Przemysłu i Techniki powołane zostało zarządzeniem Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 11.01.1993r, jako Oddział Muzeum Okręgowego w Wałbrzychu. W grudniu 1999 r. Zarząd Miasta Wałbrzycha nieodpłatnie przekazał nowemu oddziałowi 28 budynków (w tym większość wpisanych do rejestru zabytków), znajdujących się na terenie dawnej kopalni Julia oraz 279 maszyn i urządzeń, pochodzących nie tylko z „Julii” lecz też z pozostałych kopalni wałbrzyskich: tu były przewożone z likwidowanych w latach 90. XX w. zakładów.

W roku 2009 powstała w tym miejscu instytucja kultury Park Wielokulturowy Stara Kopalnia, w skład której weszły Oddział Archeologii oraz Muzeum Przemysłu i Techniki, wyłączone ze struktur Muzeum Miejskiego. Misją Starej Kopalni stało się stwarzanie warunków do udostępniania obiektów oraz zgromadzonych zabytków i eksponatów dla zwiedzających, a także upowszechnianie i popularyzowanie dobra kultury w zakresie historii, nauki, techniki i kultury górniczej oraz prowadzenie działalności kulturalnej, naukowo-badawczej i edukacyjnej.

W 2010 r. Gmina Wałbrzych pozyskała dotację z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, przeznaczoną na ochronę i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Projekt „Rewitalizacja i adaptacja na cele kulturalne byłej KWK „Julia” pozwolił nie tylko na uratowanie zabytkowej substancji architektonicznej, ale też na jej przystosowanie do nowych funkcji i rozpoczęcie długofalowego procesu rewitalizacji Wałbrzyskiego Zagłębia Węglowego. W listopadzie 2014 roku uroczyście otwarto Park Wielokulturowy Stara Kopalnia po remoncie, udostępniając trasę podziemną, warsztaty mechaniczne, maszynownię szybu Julia oraz Sobótka.